با نگاهی به وضعیت بازار کار کشور مشاهده می‌گردد كه برای رصد بازار كار در ایران به شاخص بیکاری و نرخ مربوط به آن توجه ویژه‌ای می‌شود. چنین موضوعی موجب خواهد شد که تصویری واقعی از بازار کار کشور به دست نیاید و در عین حال، سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها مسیر درستی را در پیش نگیرد و در ادامه راه با مشكل مواجه شود. لذا شایسته  است كه شاخص‌های دیگری از بازار كار هموزن و به مثابه نرخ بیكاری مورد توجه و بررسی قرار گیرد. زیراكه این شاخص به تنهایی نمی‌تواند بیانگر واقعی وضعیت بازار كار باشد. سازمان بین‌المللی كار[1] نیز بر این موضوع صحه گذاشته و تاكید می‌کند برای بررسی بازار كار باید مجموع شاخص‌ها را در كنار هم دید. لذا برای ارزیابی وضعیت اقتصادی یك كشور باید مجموعه‌ای از شاخص‌های بازار كار را در نظر گرفت.

شاخص‌های مهمی كه برای ارزیابی بازار کار می توان از آن‌ها بهره برد، عبارتند از: "نرخ مشارکت اقتصادی، نسبت اشتغال، وضع شغلی، اشتغال بر حسب بخش‌های فعالیت اقتصادی،‌ اشتغال برحسب گروه‌های عمده شغلی، ساعات کار، بیکاری، بیکاری جوانان، سهم جمعیت دارای اشتغال ناقص زمانی، جمعیت خارج از نیروی کار و سهم شاغلین با 49 ساعت كار و بیش‌تر در هفته". شایان گفت است، تمامی شاخص‌های نامبرده در كنار هم می‌توانند تصویر بهتری از بازاركار كشور ارایه داده و با كمك آنها  ارزیابی مطلوب‌تری از بازار کار بدست آورد.

همچنین اطلاع از نحوه جابجایی‌ها و جریانات در بازار كار بین سه وضع فعالیت (شاغل، بیكار و غیرفعال) نیز رصد وضعیت بازار كار كمك شایان توجهی خواهد كرد.

 این مجموعه از اطلاعات از طریق طرح آمارگیری نیروی كار در كشور قابل دسترسی است كه در گفتار پیش‌روی به آن پرداخته می‌شود.

از سال 1376 اطلاعات بازار کار کشور از طریق طرح "آمارگیری از ویژگی‌های اشتغال و بیكاری خانوار" حاصل می‌شد که به منظور بهبود كیفیت و انطباق بیش­تر با مفاهیم بین‌المللی به­ ویژه سازمان بین‌المللی كار، مورد بازنگری قرار گرفت تا به صورت طرح فعلی و با عنوان "طرح آمارگیری نیروی‌كار" به اجرا در آید. "طرح آمارگیری نیروی‌کار" اولین بار در سال 1384 آغاز شد و از آن زمان تاكنون در ماه میانی هر فصل اجرا شده است.

"طرح آمارگیری نیروی‌کار" با هدف شناخت ساختار و وضعیت جاری نیروی کار کشور و تغییرات آن اجرا می‌شود. این هدف از طریق «براورد شاخص‌های فصلی و سالانه‌ی نیروی کار در سطح کل کشور و استان‌ها»، «براورد تعداد سالانه در سطح کل کشور و استان‌ها»، «براورد تغییرات فصلی و سالانه‌ی شاخص‌های نیروی کار در سطح کل کشور » و «براورد تغییرات سالانه‌ی شاخص‌های نیروی کار در سطح استان‌ها» تأمین می‌شود.

جامعه تحت پوشش طرح آمارگیری نیروی کار مجموعه افرادی است که طبق تعریف، عضو خانوارهای معمولی ساکن یا گروهی در نقاط شهری یا روستایی کشور هستند. لذا، این طرح اعضای خانوارهای معمولی غیر ساکن و اعضای خانوارهای موسسه ای را پوشش نمی­دهد.

 در گزارش پیش‌روی، به بررسی نتایج طرح آمارگیری نیروی كار بهار 1400 به صورت تفصیلی‌ پرداخته می‌شود. لازم به ذكر است، ابتدا به بررسی تغییرات شاخص‌ها و تغییرات جمعیتی كل كشور، سپس شاخص‌ها در سطح استانی و در انتهای گزارش، به بررسی ماتریس انتقال جریانات نیروی كار در بهار1400 نسبت به بهار 1399 پرداخته می‌شود. شایان ذکر است (متخصصین و اندیشمندان بازار كار نیک می‌دانند با وقوع هر پدیده‌ی انسانی،اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در جوامع بشری جریان بازار کار نیز به تبع سایرفرایندها تحت تاثیر قرار خواهد گرفت. پس از شیوع بیماری كووید 19 در سراسر جهان بسیاری از كسب و كارها به حالت تعطیل یا نیمه تعطیل درآمدند و به‌عبارت دیگر بازار كار نه تنها در كشور ما بلكه در كل جهان متاثر از این بحران بوده است كه به طرق مختلف این اثرات نمود پیدا كرده‌اند. اما با گذشت بیش از یکسال از وقوع این حادثه و ارایه راهکارهایی در جهت کنترل و پیشگیری از آن کم کم بازار کار و زندگی مردم به طرف عادی شدن و بازگشتن به سمت و سوی قبل از فراگیری این پاندومی حرکت می‌کند اما تا رسیدن به آن وضعیت  مدت زمانی طول خواهد کشید. بررسی نتایج طرح آمارگیری نیروی كار در بهار 1400 نیز مهر تاییدی براین مقوله می‌باشد و گویای آنست که بازار کار ایران به سمت قبل از شیوع کرونا در حال بازگشت است، اما هنوز به آن نقطه نرسیده است بدین لحاظ در این نوشتار به بررسی و مقایسه نتایج سه دوره یعنی بهار 1398، 1399 و 1400 پرداخته می‌شود تا تاثیرات این بیماری بر بازار اشتغال ایران به تحو دقیق‌تری مورد ارزیابی قرار گیرد.

شاخص‌های بازار كار

طرح آمارگیری نیروی كار در هر فصل سال 1400 به­صورت نمونه‌ای با مراجعه به افراد 10 ساله و بیش‌تر 60648 خانوار در مناطق شهری و روستایی 31 استان كشور اجرا می‌شود. نگاهی به اهم نتایج این طرح در بهار 1400 حاوی نكات ذیل است:

_ بررسی نرخ مشارکت اقتصادی (نرخ فعالیت) جمعیت 15 ساله و بیش‌تر در بهار 1400 نشان می‌دهد كه 41.4 درصد جمعیت در سن کار (15 ساله و بیش‌تر) از نظر اقتصادی فعال بوده‌اند؛ یعنی در گروه شاغلان یا بیکاران قرار گرفته‌اند. هم‌چنین نتایج نشان می‌دهد كه نرخ مشارکت اقتصادی در بین مردان و زنان به ترتیب برابر 69.1 درصد و 13.7 درصد می باشد. از دو زاویه می‌توان مسئله را بررسی کرد، یکی در بعد داخلی و از طریق رصد جریانات و سری زمانی بازار کار و دیگر ارزیابی شاخص‌های بازار کار کشور در سطح بین‌الملل که در این بخش به آن پرداخته می‌شود. بررسی روند تغییرات نرخ مشاركت اقتصادی كل كشور نشان می‌دهد كه این شاخص، نسبت به فصل مشابه در سال قبل (بهار1399)، 0.4 درصد افزایش داشته است كه خود نشان دهنده بازگشت بخشی از نیروی كار به بازار كار می‌باشد، اما هنوز با نرخ مشارکت اقتصادی در بهار 1398(قبل از شیوع بیماری) که 44.7 درصد بوده است فاصله مشهودی دارد و احتمالا با بهتر شدن شرایط شاهد افزایش نرخ مذکور خواهیم بود. وقتی به لحاظ جمعیتی تغییرات این شاخص مورد بررسی قرار می‌گیرد مشاهده می‌شود كه در فصل بهار سال جاری نسبت به فصل مشابه سال قبل حدود 500 هزار نفر به بازار كار وارد شده‌اند(بازگشته‌اند) اما قابل تامل است كه جمعیت فعال در بهار 1400 نسبت به بهار 1398 هنوز حدود 1 میلیون و پانصد هزار نفر کمتر است.  قابل توجه است که حدود 600 هزار نفر جمعیت مردان به بازار کار وارد شده اما در مقابل حدود 100 هزار زن از بازار کار خارج شده‌اند و این گویای آنست که درست است که با فروکش کردن بیماری کووید 19، عادی شدن بازار کار و بازگشایی بسیاری از کسب و کارها با توجه به نوع مسئولیت‌ها مردان به بازار کار بازگشته‌اند اما بازار کار زنان همچنان با رکود مواجه است. اما از منظر دیگری كه به این شاخص نگاه شود، در مقایسه با بازار كار كشورهای دیگر و مقایسات بین‌المللی ملاحظه می‌گردد كه یكی از معضلات بازار كار كشور ما پایین بودن نرخ مشاركت اقتصادی زنان است در حالی‌كه  این نرخ برای مردان با متوسط جهانی آن همخوانی دارد، اما برای زنان دارای تفاوت قابل ملاحظه‌ای است. به‌عبارت دیگر برای داشتن اقتصادی پویا و بازار كاری پر رونق باید بر روی رفع معضلات حضور زنان در بازار كار متمركز شد.

_ نسبت اشتغال نشان می‌دهد، چه سهمی از جمعیت در سن كار شاغل هستند. بررسی نسبت اشتغال جمعیت 15 ساله و بیش‌تر در بهار 1400،  بیانگر آن است كه 37.7 درصد از جمعیت در سن كار (15 ساله و بیش‌تر) شاغل بوده‌اند. این شاخص در بین مردان بیش‌تر از زنان و در نقاط روستایی بیش‌تر از نقاط شهری بوده است. ارزیابی این شاخص گویای آنست كه هر چند در بهار 1400 نسبت به بهار 1399، بازار اشتغال از رونق بیشتری برخوردار بوده اما هنوز به پویایی بهار 1398 بازنگشته است بدین نحو كه در بهار  امسال نسبت به بهار سال گذشته بیش از 700 هزار نفر به جمعیت شاغل افزوده شده و نسبت اشتغال به میزان 0.8 درصد افزایش یافته است اما نسبت اشتغال در بهار 1400 به میزان 2.1 درصد نسبت به بهار 1398 کمتر است. با ارزیابی این نتایج ملاحظه می‌شود که نسبت اشتغال در بهار 1400 نسبت به بهار 1399 برای مردان 2.1 درصد و در هر یک از مناطق شهری و مناطق روستایی  0.8 درصد  افزایش یافته است در حالی که نسبت اشتغال زنان در بهار امسال نسبت به بهار سال گذشته به میزان 0.7 کاهش یافته است.

_  این بررسی، گویای آن است كه جمعیت شاغل در بهار 1400 نسبت به فصل مشابه سال 1399 در طول هفته مرجع حجم ساعت كار بیشتری انجام داده و متوسط ساعات كار هفتگی در دوره مورد بررسی افزایش اندکی داشته و از  40.4 ساعت در هفته در بهار 1399 به 40.6 ساعت در هفته برای هر نفر شاغل در بهار 1400 رسیده است، این در صورتی است که با متوسط هفتگی حجم ساعت کار در بهار 1398 (45.8 ساعت) تفاوت مشهودی دارد و این شاخص نیز گواه دیگری براین ادعا است که بازار کار همچنان تا رسیدن به شرایط قبل از شیوع کرونا فاصله دارد. نتایج طرح آمارگیری نیروی کار بهار 1400 نشان می‌دهد، 47.2 درصد از جمعیت شاغل، 44 ساعت و بیش‌تر و 47.8 درصد كم‌تر از 44 ساعت در هفته مرجع كار كرده‌اند و 5.0 درصد نیز در هفته مرجع موقتاً در سركار خود حاضر نبوده‌اند.

_ اما ارزیابی جمعیت شاغل به تفكیك گروه‌های عمده فعالیت بیانگر آنست كه بخش خدمات با 48.8 درصد بیش‌ترین سهم اشتغال را به خود اختصاص داده است  و بخش‌های صنعت با 33.2 و كشاورزی با 17.9 درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. با نگاهی به جمعیت شاغل مشاهده می‌شود، جمعیت شاغل بخش كشاورزی بیش از 14 هزار نفر نسبت به بهار سال گذشته كاهش یافته که معادل 0.3 درصد رشد منفی است و با توجه به شرایط جوی امسال در مقابل سال گذشته و خشکسالی امسال و بارش‌های بهار 1399 قابل پذیرش است. از سوی دیگر بررسی جمعیت بخش‌های صنعت و خدمات نیز نشان می‌دهد جمعیت بخش‌های مذكور در بهار1400 نسبت به بهار 1399 به ترتیب به میزان 581  هزار نفر و 147 هزار نفر افزایش یافته‌اند بعبارت دیگر جمعیت بخش‌های صنعت و خدمات در این فصل نسبت به فصل مشابه سال گذشته به ترتیب معادل 8.0 درصد و 1.3 درصد رشد مثبت داشته‌اند. اگر بخواهیم به صورت دقیق‌تر و جزئی‌تر بیان كنیم، به طور كلی از 22 گروه عمده فعالیت‌های اقتصادی، 12 گروه فعالیتی با افزایش جمعیت شاغل در بهار 1400 نسبت به بهار1399 مواجه شده‌اند و 9 گروه‌های فعالیتی كاهش شاغلان را در دوره مورد بررسی تجربه كرده‌اند. لازم به ذكر است كه بیشترین میزان افزایش جمعیت شاغل مربوط به گروه ساختمان و تولید صنعتی_ ساخت است. بیشترین كاهش نیز مربوط به رشته فعالیت‌های آموزش و فعالیت‌های مربوط به سلامت انسان و مددكاری اجتماعی می‌باشد كه این نیز خود شاهدی بر کاهش تاثیر بیماری كووید 19 بر بازار كار كشور در دوره مذكور است.

_ گروه‌های عمده شغلی شاغلان، بخش دیگری است كه مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج بهار 1400 نسبت به بهار 1399 گویای آنست كه از 9 گروه عمده شغلی، 7 گروه با افزایش جمعیت شاغل روبرو شده‌اند، بیشترین میزان افزایش جمعیت شاغل در دوره مورد بررسی در گروه كاركنان مشاغل ساده بوده است و درمقابل دو گروه شغلی كاركنان ماهر كشاورزی ، جنگل داری و ماهیگیری و متخصصان با كاهش جمعیت شاغل مواجه شده‌اند.

_ بررسی جمعیت شاغل به تفكیك وضع شغلی نشان می‌دهد، در بهار امسال نسبت به بهار سال گذشته به جزء كارآموز با مزد بخش خصوصی سایر گروه‌ها افزایش جمعیت شاغل را تجربه كرده‌اند. شایان ذكر است كه 79.7 درصد از افزایش جمعیت شاغل در بین مزد وحقوق بگیران بخش خصوصی اتفاق افتاده است.

_ بررسی نرخ بیکاری جمعیت 15 ساله و بیش‌تر نشان می‌دهد كه 8/8 درصد از جمعیت فعال، بیکار بوده‌اند. بر اساس این نتایج، نرخ بیکاری در بین زنان نسبت به مردان و در نقاط شهری نسبت به نقاط روستایی بیش‌تر بوده است. بررسی روند تغییرات نرخ بیكاری كل كشور نشان می‌دهد كه این شاخص، نسبت به فصل مشابه در سال قبل (بهار 1399)، 0/1 درصد كاهش داشته است. شایان گفت است، چنانچه در مقدمه این گزارش ذکر شد، بررسی یك شاخص به تنهایی نماینده خوبی برای رصد بازار كار نمی‌باشد بلكه باید مجموعه‌ای از شاخص‌ها را در كنار هم دید تا بتوان سیمای درستی از بازار كار را به تصویر كشید. همانطور که ملاحظه می‌شود همچنان شاهد افزایش جمعیت غیرفعال هستیم هر چند از شدت آن نسبت به قبل بطرز قابل ملاحظه‌ ای كاسته شده است بدین نحو كه  در بهار امسال نسبت به بهار سال گذشته بیش از 115 هزار نفر به جمعیت غیرفعال اضافه شده، اما نسبت به بهار 1398(قبل از بیماری) بیش از 2 میلیون و هفت صد هزار نفر به جمعیت غیرفعال افزوده شده که باز نیز تاییدی بر گفته‌های فوق می باشد. نمودار شماره 1 شمای كلی بازار كار بهار 1400 را در یک نگاه نشان می‌دهد.

برای مشاهده این گزارش به فایل پیوست مر اجعه کنید.