بخش كشاورزی بدلیل تامین غذای مورد نیاز جامعه یكی از مهمترین حوزههای اقتصادی كشور محسوب میشود . این بخش از یك طرف سهم بالایی در ارزش افزوده اقتصاد كشور به خود اختصاص میدهد و از طرف دیگر سهم قابل ملاحظهای در حوزه اشتغال دارد. به منظور پاسخگویی به نیازهای روزافزون آمار و اطلاعات در بخش كشاورزی برای تحلیل وضعیت گذشته و حال، برنامه ریزی و پیشبینی آینده انجام آمارگیریهای كشاورزی یك ضرورت است. یكی از شیوههای تولید آمار كشاورزی اجرای سرشماری كشاورزی با روش شمارش تمام واحدهای كشاورزی است. تقریباً تمام كشورهای دنیا سرشماری كشاورزی را هر 5 یا 10 سال اجرا میكنند. در ایران نیز سرشماری كشاورزی هر 10 سال یكبار اجرا میشود.
سرشماری عمومی کشاورزی شمارش همه واحدهای كشاورزی كشور و ثبت خصوصیات هر یك بهطور جداگانه است. انجام سرشماریهای عمومی طبق قانون به عهده مرکز آمار ایران است که با فرمان مقام ریاست جمهوری به اجرا در میآید. اطلاعات حاصل از سرشماریها به عنوان ابزاری مطمئن برای سیاستگذاری و برنامهریزیهای توسعه اقتصادی مورد استفاده قرار میگیرد. همچنین نتایج سرشماری چارچوبهای لازم را برای آمارگیریهای نمونهای که به ضرورت باید در فاصله دو سرشماری انجام شود فراهم میکند.
بر اساس تجارب به دست آمده و نیز توصیههای سازمانهای آماری و کشاورزی بین المللی انجام سرشماریهای کشاورزی در مقاطع 5 یا 10 سال ضروری میباشد. در ایران اولین آمارگیری کشاورزی در سطح کشور به روش نمونهگیری در سال 1339 توسط اداره آمار عمومی وقت انجام شد. پس از انجام چند آمارگیری نمونهای که نتایج آن در سالهای 1350 و 1351 منتشر شد، در سال 1352 اولین سرشماری کشاورزی در سطح مناطق روستایی کشور با تکمیل یک پرسشنامه از طریق مصاحبه با مطلعین محلی هر آبادی به مرحله اجرا درآمد و به تک تک بهره برداران مراجعه نشد. در این طرح فعالیتهای کشاورزی نقاط شهری و خانوارهای عشایری که در هیچ یک از نقاط روستایی کشور محل مسکونی نداشتند، منظور نشد. بر اساس چارچوب آماری حاصل از سرشماری مذکور طرح آمارگیری کشاورزی روستایی در سالهای 1353 ، 1354 و 1356 لغایت 1359 و نیز در سالهای 1361 و 1366 توسط مرکز آمار ایران اجرا و نتایج آن منتشر شد.
در سال 1360جهاد سازندگی ضمن اجرای طرح تهیه شناسنامه روستایی به منظور دستیابی به اطلاعات پایهای در مورد مناطق روستایی کشور با شیوهای تقریبا مشابه سرشماری کشاورزی 1352 به آبادیهای کشور مراجعه و ضمن تحقیق در مورد خصوصیات شناسنامهای آبادیها پارهای از اطلاعات کشاورزی را نیز جمعآوری کرد.
با قدیمی شدن چارچوب سرشماری 1352 و همچنین تاکید مقامات وقت کشور در خصوص محوریت بخش کشاورزی تهیه طرح سرشماری عمومی کشاورزی از سال 1363 در دستور کار قرار گرفت. ابتدا روشهای مختلف و ممکن اجرایی سرشماری کشاورزی بررسی شد و با استفاده از تجارب حاصل از سرشماری گذشته و با توجه به توصیههای سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل متحد یک طرح آزمایشی تهیه و در اسفند ماه 1364 در سطح 4 دهستان آزمایش شد. بر اساس تجارب به دست آمده از آزمایش طرح با منظور کردن نظرات سازمانهای ذیربط طرح نهایی تهیه و در سال 1367 اجرا شد. سرشماری عمومی کشاورزی 1367 اولین سرشماری عمومی کشاورزی ایران است كه درسطح نقاط شهری و روستایی کشور به مرحله اجرا درآمد، در این سرشماری کلیه بهرهبرداری های کشاورزی مربوط به اشخاص حقیقی از طریق مراجعه به تمام خانوارهای ساکن نقاط روستایی و شهری و نیز خانوارهای غیرساکن و بهره برداریهای مربوط به اشخاص حقوقی از طریق مکانهای محل انجام فعالیتهای کشاورزی آنها تحت پوشش قرار گرفت.
برای اجرای سرشماری ابتدا فهرستبرداری در شهرهای بزرگ به منظور شناسایی بهرهبرداریهای کشاورزی از اواخر سال 1366 تا اوایل سال 1367 انجام شد. سپس مرحله اصلی سرشماری به طور همزمان در سراسر کشور از تاریخ 5 لغایت 25 شهریور 1367 به مرحله اجرا درآمد. در این مرحله با استفاده از فرم فهرست برداری، پرسشنامه بهره برداری کشاورزی و پرسشنامه آبادی حجم عظیمی از اطلاعات آماری در زمینه کشاورزی جمعآوری شد و اطلاعات حاصل از آن در دو مجموعه نشریه "نتایج تفصیلی" و "فرهنگ آبادیها" منتشر شد. در این سرشماری به علت آثار جنگ تحمیلی قسمتهای زیادی از غرب کشور خالی از سکنه بوده یا به دلیل عدم امنیت مورد پوشش قرار نگرفت. با استفاده از چارچوب این سرشماری اولین طرح آمارگیری نمونهای کشاورزی در سال 1371 که فقط فعالیت زراعت را پوشش میداد انجام شد.
دومین سرشماری عمومی کشاورزی به فاصله 5 سال از سرشماری قبلی و با استفاده از تجریبات حاصل از آن در سال 1372 به اجرا درآمد. در این سرشماری نیز مانند سرشماری قبل بهرهبرداریهای کشاورزی متعلق به اشخاص حقیقی از طریق مراجعه به خانوارهای ساکن نقاط روستایی، شهری و خانوارهای غیرساکن و بهرهبرداریهای مربوط به اشخاص حقوقی از طریق شناسایی آنها در آبادیها تحت پوشش قرار گرفت. در این سرشماری برخی شهرها یا حوزههای شهری که تعداد خانوار دارای بهرهبرداری آن در زمان سرشماری 1367 قابل توجه نبوده و نیز فعالیتهای کشاورزی شرکتهای رسمی و موسسههای عمومی در محدوده شهرها مورد سرشماری قرار نگرفت.
عملیات اجرای سرشماری 1372 به طور همزمان در سراسر کشور از 25 مهر تا 30 آبان ماه سال 1372 انجام شد. در این سرشماری برای جمعآوری اطلاعات از سه فرم استفاده شد. "فرم 1- فهرستبرداری" برای شناسایی خانوارهای بهره بردار، "فرم 2-پرسشنامه بهرهبرداری" برای جمعآوری اطلاعات کشاورزی بهرهبرداریها و "فرم 3 -پرسشنامه آبادی" برای جمعآوری برخی اطلاعات کشاورزی در سطح آبادی و تهیه فهرست بهرهبرداریهای کشاورزی متعلق به شرکتهای رسمی و موسسات عمومی و فهرست واحدهای گاوداری و مرغداری صنعتی واقع در محدوده آبادی استفاده شد. نتایج این سرشماری ابتدا به صورت محدود در اختیار وزارت کشاورزی، وزارت جهاد سازندگی، سازمان برنامه و بودجه کشور و سازمان برنامه و بودجه استانها قرار گرفت و سپس از طریق سیستم اطلاع رسانی به کاربران عمومی ارائه شد. نتایج این سرشماری تحت عنوان یک جلد " نتایج تفصیلی " و 25 جلد نشریه استانی ارائه شد.
سومین سرشماری عمومی کشاورزی ایران با هدف جمع آوری آمار و اطلاعات واحدهای تولیدی کشاورزی و مطابق با توصیههای بینالمللی سال 2000 سازمان غذا و كشاورزی سازمان ملل متحد (FAO) از 5 مهرماه لغایت 5 آبان 1382 به طور همزمان در سراسر کشور انجام شد.
در این سرشماری بهرهبرداریهای کشاورزی متعلق به اشخاص حقیقی از طریق مراجعه به خانوارهای معمولی ساکن، بهرهبرداران غیرساكن و خانوارهای معمولی غیرساکن و بهرهبرداریهای مربوط به اشخاص حقوقی از طریق شناسایی آنها در آبادیها و شهرها تحت پوشش قرار گرفت.
در سرشماری عمومی كشاورزی 1382 مانند دو سرشماری گذشته بهرهبرداری کشاورزی واحد آماری اصلی و بهرهبردار کشاورزی و آبادی نیز دو واحد آماری دیگر مورد استفاده بودند. فهرست بهرهبرداران در نقاط روستایی و اکثر شهرها از طریق مراجعه حضوری به تمام مكانها و در 108 شهر منتخب به دلیل وسعت شهر و پایین بودن نسبت جمعیت بهرهبرداران كشاورزی به كل جمعیت از طریق فهرست بهرهبرداران شهرهای منتخب انجام شد. فهرست شهرهای منتخب در سال 1381 از طریق اطلاعات موجود در وزارت جهاد کشاورزی و تحقیقات محلی در قالب طرح "سرشماری بهرهبرداران کشاورزی شهرهای منتخب" تهیه شد. اطلاعات بهرهبرداریها از قبیل مشخصات بهرهبردار، سطح كاشت و مقدار تولید محصولات سالانه، مساحت اراضی باغ و قلمستان، تعداد درخت و مقدار تولید محصولات دائمی، تعداد دام بزرگ و كوچك *، مقدار تولید گلخانهای و... از طریق تكمیل "فرم 2 – پرسشنامه بهرهبرداری" صورت گرفت. برای تكمیل پرسشنامه "فرم 2- پرسشنامه بهرهبرداری" برای خانوارهای معمولی ساكن و خانوارهای معمولی غیرساكن مراجعه به بهرهبردار و تکمیل پرسشنامه براساس اظهارات وی مبنای کسب اطلاعات بوده و برای بهرهبرداران غیر ساكن در صورت عدم دسترسی به بهرهبردار اطلاعات از مطلع محلی کسب شده است. برای تكمیل "فرم3 – پرسشنامه آبادی" با معتمدین آبادی مصاحبه شده است.
سطح ارائه اطلاعات در سرشماری عمومی كشاورزی 1382 آبادی و شهر بوده است. از مجموع اطلاعات آبادیهای واقع در محدوده هر دهستان، اطلاعات دهستان و از مجموع اطلاعات دهستانها و شهرهای واقع در محدوده یک بخش، اطلاعات یک بخش و سپس اطلاعات شهرستان و استان به دست آمده است.
سرشماری عمومی کشاورزی 1393 چهارمین سرشماری عمومی کشاورزی ایران مطابق با اصول پذیرفته شده توسط سازمانهای آماری اكثر كشورهای جهان و طبق توصیههای بینالمللی سال 2010 سازمان غذا و كشاورزی سازمان ملل متحد (FAO) است که از 5 مهر ماه لغایت 18 آبان ماه سال 1393 به طور همزمان در سراسر کشور انجام شد. اساس کار در این سرشماری همچون سرشماری قبل طراحی شد در این سرشماری نیز فهرست بهرهبرداران در اکثر نقاط روستایی و شهرها از طریق مراجعه حضوری و در 257 شهر و 198 آبادی منتخب فهرست بهرهبرداران قبل از انجام سرشماری تهیه شد.
سرشماری عمومی كشاورزی 1393 اولین طرح آمارگیری مقیاس بزرگ كشور است كه با رویكرد جمعآوری آمار و اطلاعات به روش الكترونیكی (تبلت) تغییر بوده است. در این روش فرمها و پرسشنامههای كاغذی حذف و اطلاعات گردآوری شده در قالب پرسشنامههای الكترونیكی در دستگاه تبلت ثبت شده است. این امر موجب صرفهجویی قابل ملاحظه در خرید كاغذ، چاپ فرمها و پرسشنامهها، انبارداری مدارك و حذف برخی ردهها از سازمان اجرایی (ردههای بازبین، مسئول گروه) وسازمان استخراج سرشماری (ردههای دادهآما، متصدی وریف و كارشناس ادیت موضوعی) نسبت به سرشماریهای گذشته گردیده است.
* در سرشماری عمومی كشاورزی 1393 واژه دام بزرگ به دام سنگین و واژه دام كوچك به دام سبك تغییر یافت.